De kracht van kleuren.

0. Vooraf.

Ik mis de kleuren van de afgelopen herfstweken, alles begint te verbruinen en te vergrijzen. De beelden van de goudgele gloed die over het landschap hing, doorschijnend gemaakt als vuur door de lage zon, branden nog op mijn netvlies. De kleurenfoto’s worden langzaam zwart-wit en dan dringt het geweldig fascinerende van kleur zich aan me op.

We leven omringd door kleuren, zowel binnen als buiten, de kleuren van onze inrichting, van onze kleren, de kleuren van huizen, straten, pleinen, tuinen, plantsoenen, parken, bossen, de kleuren van de luchten, het strand, de zee, bergen, woestijnen, landschappen en van mensen.

De kleuren veranderen voortdurend, niet alleen tijdens de dag, jaargetijden en weersomstandigheden, maar ook als we door landschappen reizen, door streken, dorpen, steden, door de wereld en culturen, verlicht door de zon, voluit of versluierd.

Kleuren en licht vormen een twee-eenheid. Kleuren kunnen niet zonder licht, ze kunnen alleen oplichten door licht. Elke kleur heeft zijn eigen lichtfrequentie en doordat het licht op een kleur valt, zendt ze die frequentie naar ons toe en kunnen we duizend en een kleuren zien met ieder zijn eigen kwaliteiten. Doorgaans beoordelen we kleuren als mooi, lelijk of wel aardig en brengen dat niet altijd direct in verband met de ervaring dat sommige kleuren ons somber maken, andere vrolijk en opgewekt en dat weer andere ons energie geven of naar binnen doen keren. Kleuren kleuren ons leven en beïnvloeden ons. Inzicht in de invloed van kleuren op ons functioneren in het dagelijks leven kan dan ook heel nuttig zijn in ons streven naar welzijn.

Om meer inzicht te krijgen in welke invloed kleuren hebben, in wat kleuren letterlijk met ons doen, wat kleuren in ons dagelijks leven kunnen betekenen, hebben we de ontdekkingen van mensen ter beschikking die zich hierin hebben verdiept. Ik kreeg op de academie les van William Graatsma die me de eerste beginselen van kleurenleer bijbracht en op de Vrije Hogeschool in Driebergen kwam ik in aanraking met de kleurenleer van Goethe. Goethe kennen we doorgaans als dichter en veel minder als een befaamd natuurkundige. Hij was in beide hoedanigheden gefascineerd door kleur en heeft daar veel onderzoek naar gedaan. Door de inspirerende lessen over kleur ben ook ik gefascineerd geraakt door zijn kleurenleer en heb ik deze in vele projecten mogen en kunnen toepassen. In dit verhaal gaan we op ontdekkingreis in de wereld van kleuren.

1. Primaire, secundaire en contrasterende kleuren.

We beginnen de reis met het bekijken van een aantal belangrijke natuurkundige aspecten van kleuren.

Binnen alle kleuren zijn er drie hoofdkleuren te onderscheiden die we primaire kleuren noemen: rood, geel en blauw. Daarnaast kennen we drie secundaire kleuren die ontstaan door menging van de drie primaire kleuren:

- Rood en blauw wordt violet.

- Rood en geel wordt oranje.

- Geel en blauw wordt groen.

Een en ander wordt weergegeven in onderstaand overzicht.

Binnen de primaire en secundaire kleuren kennen we ook nog contrasterende kleuren. Deze aanduiding komt voort uit het feit dat ze als kleur het beeld oproepen van een andere kleur. Dit verschijnsel kun je zelf ontdekken door bijvoorbeeld een tijdje strak naar een klein geel vlak te kijken. Als je je blik daarna afwendt en strak blijft kijken, zul je vaag een violet vlak zien van dezelfde grootte als het gele vlak. Als we de primaire en secundaire kleuren samen in een kleurencirkel plaatsen, zijn de tegenover elkaar geplaatste kleuren contrasterende kleuren.

Indien we twee contrasterende kleuren op elkaar laten aansluiten, zal de overgang onscherp zijn, omdat de ene kleur voortdurende de andere kleur als nabeeld oproept. Contrasterende kleuren naast en bij elkaar maken dan ook onrustig. 

2. De invloed van kleuren.

De volgende vraag is: Wat is de invloed van kleuren?

Goethe ziet het menselijke lichaam als een driegeleding:

1. Het hoofd waar het denken plaats vindt: het denkstelsel.

Onze hersenen zijn onze centrale computer waar alle impulsen van zowel ons lichaam en onze ziel/hart als vanuit de omgeving worden verwerkt tot reacties die zowel instinctief, 'overdenkend' en inspirerend kunnen zijn. Als we ons snijden, voelen we pijn, als we een harde knal horen, schrikken we en als we in een gevaarlijke situatie belanden, vluchten we. Ons ‘denken’ over de situaties komt na de eerste reactie. Een ‘heldere geest’ is dan belangrijk. Onze instinctieve reacties zorgen ervoor dat we overleven, ons vermogen om te denken en te reflecteren zorgt ervoor dat we bewust leven en geïnspireerd, creatief kunnen zijn.

2. Het deel tussen hoofd en het middenrif waar het hart en de longen hun plaats hebben heet het ritmische stelsel en is de zetel van het voelen.

Als we verliefd zijn of intens gelukkig bonkt ons hart en gaan we automatisch dieper ademhalen. Bij stress gebeurt hetzelfde. Ons ritmisch stelsel reageert meteen op ons voelen, sterker nog het is de plek waar ons gevoelscentrum ligt.

3. Het deel onder het middenrif: het spijsverteringsstelsel waar het voedsel wordt omgezet in energie, waardoor we kunnen handelen, onze ledematen kunnen gebruiken en dat daarom ook wel het ledematenstelsel wordt genoemd, waar het willen, het doen zetelt.

Als onze maag of darmen ziek zijn, voelen we ons slap en futloos. Ons spijsverteringsstelsel is ons energiecentrum en levert de energie voor ons bewegen en handelen.

Kleuren werken in op een of meerdere van genoemde stelsels, zoals hieronder aangegeven, waarbij de invloed van de secundaire kleuren is afgeleid van de invloed van de primaire kleuren.

Blauw werkt op het denkstelsel, op de helderheid van ons denken.                                                                                                             

Rood  werkt op het ritmische stelsel en op ons voelen.

Geel werkt op het spijsverterings-/ledenmatenstelsel en op ons willen/doen.                                                                                                                       

Paars/violet als mening van de kleuren blauw en rood, werkt op ons denken én voelen: we voelen én denken , we reflecteren/beschouwen. We nemen afstand van situaties en kijken ernaar.                                                                                                                                                   

Oranje als menging van de kleuren rood en geel, werkt op ons voelen én willen/doen: we zijn enthousiast of bezorgd en ondernemen actie door die gevoelens gemotiveerd, hetgeen resulteert in gemotiveerd doen/handelen. Oranje was niet voor niets een veel voorkomende kleur in de jaren-60.

Groen als menging van de kleuren blauw en geel, als de kleuren van de beneden en bovenpool, is doordat de uitersten elkaar opheffen/neutraliseren een neutraliserende kleur die geen prikkels geeft en daardoor een sfeer van rust uitstraalt. Dit is een van de redenen waarom we in de natuur tot rust kunnen komen als we ons openstellen voor haar sfeer.                                                                                         

                                                                                                                                                    Illustratief voor de werking van rood en blauw is het experiment waarbij een ruimte blauw werd geverfd en een gelijke ruimte rood. Beide ruimtes werden verwarmd tot 21 graden Celsius. Een proefpersoon verbleef een uur in beide ruimtes en wist niet dat beide ruimtes dezelfde temperatuur hadden. Hij rapporteerde achteraf dat het in de blauwe kamer kouder was dan in de rode. De verklaring hiervoor is dat rood ons hart en longen activeert en dat daardoor onze lichaamstemperatuur stijgt en we minder warmte van buiten nodig hebben. Blauw trekt de energie naar ons hoofd en deactiveert de rest van het lichaam (in ruststand) dus ook ons hart en onze longen. Als ik ’s avonds rustig achter mijn computer zit te werken, krijg ik koude voeten, hetgeen berust op hetzelfde principe.

Door mening van blauw en geel krijgen we de kleur groen. Door de mengverhouding te variëren ontstaan kleurvariaties van geelgroen tot blauwgroen. De geelgroene kleuren zijn in allerlei variaties kenmerkend voor de lente, prikkelend nieuw, de blauwgroene kleuren zien we in het najaar en vroege herfst, zich terugtrekkend, verdwijnend. De werking van de kleur groen en alle andere kleuren  kan dus variëren afhankelijk van de mengverhoudingen.

Primaire en secundaire kleuren werken het sterkst als ze helder, vol, verzadigd zijn. Door ze met wit te mengen worden de kleuren lichter en neemt de kleurintensiteit af alsook de werking ervan. Maar zelfs sterk afgezwakte, lichte kleuren blijven hun werking behouden, zij het in mindere mate.

3. Kleurkarakteristieken.

Op basis van de globale werking van de primaire en secundaire kleuren kunnen we aan kleuren een karakteristiek geven met betrekking tot hun werking en beleving.

Blauw .

Mysterieuze verten en diepten.

Verstillend.

Verkoelend.

Afstandelijke introvertheid.

Matigend.

Opofferend.

Eenzaam en melancholisch.

Kalmerend.

Zakelijk.

Rood                                                                                             

Gevoel, liefde.

Ingehouden vurigheid.

Dominerend.

Gevoel prikkelend.

Geraffineerd.

Warmte.

Verbondenheid.

Emotioneel.

Geel

Doen, handelen.

Prikkelend.

Activerend.

Voorjaar.

Verfrissend.

Vrolijk.

Opwekkend.

Violet

Nadenkend.

Beschouwend.

Mediteren.

Innerlijk bewegen.

Matigend.

Oranje

Warme kracht.

Heet.

Felle bewogenheid.

Opwekkend, stimulerend.

Groen

Ontspannend.

Rust.

Vruchtbaarheid.

Er bestaan vele honderden kleuren als menging van primaire en secundaire kleuren. De werking ervan is, zoals reeds eerder gezegd, af te leiden van de werking van de verschillende gemengde kleuren en de mengverhouding. Het is ondoenlijk om alle kleuren hier aan de orde te stellen. Wel wil ik dat doen voor een aantal kleuren die veel voorkomen, zoals bruin, grijs, zwart en wit.

Bruin

Deactiverend.

Nostalgisch.

Op het verleden gericht.

Na de heftige jaren zestig kwam de kleur bruin in zwang en zware eikenhouten meubels. Mensen zochten rust, en droomden van het verleden, toen alles (blijkbaar) beter was.

Grijs

Gereserveerd.

Gedistingeerd.

Zwart

Kleurloos.

Dood.

Doods.

Negatief.

Wit

Heeft alle kleuren in zich maar bekent geen kleur.

Smetteloos.

Neutraal, afstandelijk.

Objectief.

Onpartijdig.

4. Signaalfuncties van kleuren.

Naast het gegeven dat kleuren een bepaalde invloed hebben en een bepaalde belevingswaarde,  hebben kleuren als afgeleide hiervan ook een signaalfunctie, zoals onder andere gebruikt bij verkeerslichten, verkeersborden en dashboardaanduidingen in auto’s. Kleuren spelen hierdoor een belangrijke rol in de visuele communicatie. Zo is een brandweerauto rood, kennen we bij stoplichten de kleuren rood, oranje en groen en gebruiken we bij verkeersborden de kleuren rood en blauw: allemaal signaalfuncties.

Rood

Gevaar.

Brand.

Oranje

Waarschuwing.

Let op!

Groen

Veilig.

Ga rustig uw gang.

Blauw

Dienstverlening.

Aanbevelingen.

Zo zien we de kleur blauw vaak terug in de borden ten behoeve van de bewegwijzering langs autowegen en bijvoorbeeld bij straatnaamborden en wordt of werd deze vaak gekoppeld aan beroepsgroepen. Zo kwam in het verleden de kleur blauw vaak voor in de uniformen van dienstverleners, zoals verpleegster en politie en zie je de kleur blauw vaak in de habijten van religieuze zusterordes. De laatste jaren vergeten m.i. modeontwerpers vaak die signaalfunctie bij het ontwerpen van bedrijfskleding.

Een ander voorbeeld van de koppeling van kleuren aan een beroepsgroep zijn de witte jassen van doktoren als teken van hun objectiviteit en onpartijdigheid. Door het feit dat ze hiermee tevens afstand scheppen, zie je dat vooral huisartsen de witte jas hebben uitgedaan en gewoon in hun ‘tenue de ville’ hun beroep uitoefen, ook om het wittejassensyndroom bij patiënten terug te dringen en ze het gevoel te geven naast hen te staan.

5. De werking van kleur op de ruimtebeleving.

Een ander aspect van kleur waar we bij stil zullen staan, is de werking van kleur op de ruimtebeleving. Hierbij moet worden opgemerkt dat hierbij de kleursterkte of  -intensiteit een belangrijke rol speelt. De kleur in verzadigde vorm werkt, zoals reeds eerder aangegeven, sterker dan die in minder verzadigde vorm door het verwitten van de kleur. Verder speelt de hoeveelheid licht een belangrijke rol bij de ruimtebeleving.

Licht

Verruimt, brengt verder weg, vergroot.

Donker

Verkleint,  brengt dichter bij.

Blauw

Verruimt (hoe lichter, des te meer). Denk bijvoorbeeld aan de geschilderde blauwe lucht in een koepel of op het plafond van een gebouw, zoals vaak te zien in kerken en paleizen.

Rood

Verkleint, hoe lichter, des te minder.

Geel

Verruimt, hoe lichter, des te meer.

Door goed kleurengebruik kunnen ruimtevormen in hun beleving worden gecorrigeerd. Kleine kamers lijken nog kleiner door donkere en rode kleuren, een pijpenla vierkanter door de korte wanden donker of rood te schilderen. Een lage ruimte lijkt hoger door een lichte, blauwe of gele kleur  op het plafond aan te brengen en een hoge ruimte lijkt lager door een donkere of rode kleur op het plafond .

6. Een overzicht van de werking van kleur.

Kleur schept een bepaalde sfeer en kan verfraaien.

Kleur kan mensen, organisaties, bedrijven, beroepsgroepen, gebouwen  of delen van een gebouw een bepaalde identiteit geven of de identiteit versterken.

Een afwijkende kleur kan de aandacht trekken, iets accentueren, zowel buiten als binnen.

Kleur werkt, afhankelijk van de kleur, op ons denk-, ritmische en/of spijsverteringsstelsel en de daaraan verbonden functies van denken, voelen en willen.

Elke kleur heeft een specifieke kleurkarakteristiek en daardoor een bepaalde invloed en belevingswaarde.

Kleur kan een signaalfunctie en herkenningsfunctie hebben.

Kleur heeft invloed op de beleving van ruimtes.

7. Ons handelen op basis van deze kleurentheorie.

Je denkt misschien: ‘Allemaal mooi en wel al dat getheoretiseer, maar wat moet ik met dit alles in mijn dagelijks leven?’

Om de waarde van kleur een concrete en positieve plaats in ons dagelijks handelen te kunnen geven, is het aan te bevelen bij kleurgebruik verder te denken dan alleen in termen van mooi of lelijk. Kleur doet letterlijk iets met ons en het is goed om ook dat bij onze kleurkeuzes te betrekken. Kleuren kunnen niet alleen letterlijk maar ook figuurlijk ons leven verfraaien, ondersteunen en zo een bijdrage leveren aan ons welzijn.

We doen van alles in ons huis, we slapen, koken eten, werken, ontspannen, vrijen, kijken tv, etc. Al deze activiteiten kunnen we optimaliseren door het juiste kleurgebruik.

Wellicht zullen we wel een aantal heilige huisjes moeten afbreken, met als voorbeeld de algemene kleurennorm van roze voor meisjes en blauw voor jongens. Als je op Google de vraag intypt ‘Waarom is de kleur van jongens blauw en van meisjes roze?’ krijg je een veelheid van verklaringen, zoals: ‘Blauw is de kleur van de bescherming en omdat rijke mensen vroeger liever eerst een jongen hadden als stamhouder (iemand die de naam voortzet) gaven ze jongens de kleur blauw. Dan waren ze zeker goed beschermd. Roze is de kleur van lief- en zachtheid. Dat is een eigenschap die men vroeger graag bij meisjes zag. Dus meisjes kregen roze kleding aan.’ En nog meer historische en psychologische verklaringen.

Ik ben geen tegenstander van tradities en hun rituelen en gebruiken. Ze geven een soort veiligheid vanuit de verbinding met onze wortels. Maar zoals bij alles moeten we de moed hebben om bestaande ideeën en opvattingen in te ruilen voor betere. Kinderen komen op deze aarde vanuit de beschermende en warme omgeving van de baarmoeder. Als betrokken ouders hebben we hoogstwaarschijnlijk ideeën over welke omgeving in de meest brede betekenis van het woord, dus ook inclusief kleuren, het kind een beschermend en warm gevoel kan geven na de geboorte, buiten de baarmoeder. Ik ben van mening dat de kleur blauw vanuit de genoemde invloedskarakteristieken daar niet bij hoort. Dit voorbeeld geeft aan dat kennis van de meer objectieve basisprincipes van kleuren hulp kan bieden bij het scheppen van de juiste omgeving.

Elke levensfase van kinderen wordt gekenmerkt door een de gerichtheid van het kind op een bepaalde activiteit waardoor ze zich ontwikkelen. Zo ontdekken kinderen tot ongeveer 7 jaar de wereld door te doen, te kijken, vast te pakken, te voelen, te bewegen; ze ontdekken letterlijk kruipend en lopend de wereld vanuit een basaal gevoel dat de wereld goed is, hen beschermt. Vanaf ongeveer 7 jaar ligt het accent op denken, geheugen, bewustwording, op leren vanuit een nieuwe nieuwsgierigheid naar willen weten. Ze stellen dan ook voortdurend vragen, de meest diepzinnige. De wereld wordt ervaren als spannend en uitdagend. En zo kunnen we elke levensfase bekijken en nagaan hoe we de omstandigheden in de verschillende fasen kunnen optimaliseren, ook door kleur. Binnen de gebouwen van Vrije Scholen zijn de kleuren van alle lokalen doorgaans afgestemd op de leeftijdsfase, op de ontwikkelingsfase van de kinderen die er verblijven, geïnspireerd door de kleurenleer van Goethe.

Het is aan te bevelen om niet alleen kleurgebruik vanuit ‘mooi of lelijk’ te bekijken en kritisch om te gaan met het kleurgebruik vanuit het verleden, maar ook na te denken over de invloed van ‘mode’. Mode is er doorgaans op gericht om nieuwe producten  op de markt te brengen die zich onderscheiden van de bestaande, om zo mensen te prikkelen iets nieuws te kopen. En dat die verkooptruc aardig werkt, zegt evenveel over de mensenkennis van de marketingmensen als over degenen die zich er voortdurend door laten verleiden. Kopen, alsmaar kopen is vaak een onderdeel van het alsmaar doelloos zoeken naar geluk. En de prikkel van de nieuwe aanschaf is weer snel voorbij en dan moet er weer gekocht worden. Hierin speelt eveneens een grote rol dat we ‘mee willen doen’, erbij willen horen. Maar ook hier geldt dat we een keuze hebben tussen meelopen, afhankelijk zijn of durven te staan voor onze eigen smaak, authenticiteit, onze autonomie, onze vrijheid. Ons laten inspireren door modetrends is iets anders dan er kritiekloos achteraan lopen om ‘bij te tijd te zijn’. Vanuit een armoede aan originaliteit zie je bij de zogenaamde ‘nieuwe mode’ vaak dat er teruggegrepen wordt op ‘de mode’ van voorafgaande periodes, zowel in gebouwen, inrichtingselementen, kleren, muziek, enz.

Durven kiezen voor onze eigen invulling en kleuring van het leven, is een onderdeel van de mate waarin we autonoom en vrij zijn. Klakkeloos na-apen hoort bij kinderen, niet bij volwassenen.

Het kennis hebben van kleurtheorieën geeft geen kant en klare oplossingen, het kan ons helpen binnen een bepaalde, specifieke situatie de juiste en persoonlijke beslissingen te nemen ten aanzien van kleurkeuzes. Zo kan de kleur blauw ons helder denken bevorderen, maar als we lang achter elkaar achter onze computer zitten, wordt de rest van ons lichaam, zoals reeds eerder gezegd, in slaap gesust zodat we koude voeten krijgen. Bij bedrijven waarin mensen voortdurend ‘technisch’ in hun hoofd zitten, verdient het dan ook de voorkeur een roodachtige omgeving te creëren die het lichaam als totaal in balans brengt, in welke toestand de mensen optimaal functioneren.

Bij het toepassen van kleur gaat het altijd om het geheel, om het functioneren in een stabiele toestand van het totaal. Pieken, onbalans veroorzaken disfunctioneren. Een kind met HDHD en een kind dat de neiging heeft om passief te zijn, vragen dan ook om een verschillende omgeving, de een om een omgeving met zo weinig mogelijk prikkels, de ander om een stimulerende. Het toepassen van kleuren is altijd maatwerk, zoals de behandeling door een arts of psycholoog altijd maatwerk is, afgestemd op de specifieke situatie van elk individu.

Kleuradviezen vragen dan ook iedere keer weer om een nauwkeurige inventarisatie en analyse van de situatie en het formuleren van een kleurenvisie. Bij het maken van de website ‘harriebielders.nl’ heb ik dan ook vooraf een kleurenvisie geformuleerd. Deze is te lezen op deze website onder de menuknop ‘Gedachten’.

Er zijn dus wel standaard benaderingsprocessen maar geen standaardoplossingen, hoe graag we dat ook zouden willen en hoe vaak die ons ook worden voorgeschoteld door amateurs en handige verkopers.

Standaardisatie van kleuren heeft wél zijn voordeel. Vaak heeft elke fabrikant zijn eigen kleurenwaaier met alle moeilijkheden van dien. Stel je voor dat iedere schoenen- of klerenfabrikant zijn eigen maatstelsel had! In de verfbranche kennen we de standaard van de RAL-kleuren. Elke mengmachine bij welke bouwmarkt dan ook heeft deze standaard, los van zijn eigen kleurenwaaier. Dat is handig. Als ik een witte kleur wil hebben  met een iets gelige tik, zoals bijvoorbeeld de RAL-kleur 9010, dan kan ik die overal krijgen, in Valkenburg, in Parijs en in New York. Hetzelfde geld voor de Pantonekleuren die de standaard vormen binnen de drukwereld. Standaardisatie vergemakkelijkt de communicatie tussen opdrachtgever en producent/leverancier. Schoenmaat 42 is in elke schoenwinkel hetzelfde al vereist dat alsnog dat we de schoenen altijd passen, want elke voet- en schoenvorm zijn verschillend. Dus ook met standaardisatie is er afstemming op de persoonlijke situatie vereist.

Ten slotte. In 2005 verscheen er in Amerika het boek Colorstrologie, What your birthday color says about you, geschreven door Michele Bernhardt. Het is ook in Nederland verkrijgbaar. De schrijfster verbindt aan elke persoon die op een specifieke datum is geboren niet alleen een karakterbeschrijving maar ook een specifieke Pantonekleur. Als je je omgeeft met deze kleur of mediteert met deze kleur voor ogen, helpt ze je om minder kwetsbaar te zijn door de zwakke kanten van je karakter. Zo kunnen bepaalde karaktertrekken je het gevoel geven dat je een eenling bent, anders dan anderen. De betreffen geboortekleur kan je dan helpen trouw te blijven aan jezelf zonder je afgescheiden en alleen te voelen.

Toen ik mijn geboortekleur voor het eerst zag in het Colorstrologieboek schrok ik, een donkere paarsblauwe kleur, blue sapphire, Pantone 18-4231, hetgeen me deed beseffen dat het dus mogelijk is dat ook kleuren die ik lelijk vind een positieve bijdrage kunnen leveren aan mijn welzijn. Je leven kleur geven, je omgeven met kleuren is en blijft uitdagend, een ontdekkingstocht, zoals het hele leven.

Valkenburg, november 2015

© Harrie Bielders