Over kapitalisme.

Kapitalisme kan omschreven worden als een economisch systeem dat niet primair gericht is op de behoeftebevrediging van mensen maar op het maken van winst via investeringen in ondernemingen.

Binnen het neoliberale kapitalistische systeem ligt de nadruk dan ook op het maken van winst en overwinst: het vermeerderen van kapitaal, kapitaalaccumulatie genoemd, dat geïnvesteerd wordt in de groei van de eigen onderneming en, als de winst groter is dan daar voor nodig is, voor investeringen in andere ondernemingen.

Om meer winst te maken wordt onder andere de consumptie aangejaagd, met als gevolg dat consumenten steeds harder moeten werken en meer verdienen om aan de opgeschroefde normstandaard van welvaart te kunnen voldoen, en onderling gaan concurreren met betrekking tot geld en status, wat leidt tot afbrokkeling van het samenhorigheidsgevoel, met alle schadelijke persoonlijke en maatschappelijke gevolgen van dien. Zo stijgen de psychische klachten onder jongeren al jaren ten gevolge van de druk om te moeten presteren en neemt ook het aantal burnoutklachten onder werkenden schrikbarend toe.

Bij de huidige status- en succescultuur hoort dat we op zoveel mogelijk consumptiegebieden actief zijn. Er wordt dan ook niet meer gevraagd of we een leuk weekend of vakantie hebben gehad, maar wat we allemaal hebben gedaan en meegemaakt en hoe vaak en hoever we op vakantie zijn geweest. Dit leidt tot de verslaving die bekend staat onder ‘Fear of Missing Out’.

Verder zijn steeds meer mensen zodanig gericht op een bepaald consumptiepatroon dat ze niet een baan kiezen die past bij hun persoonlijke aspiraties, maar een baan waarmee ze de hoeveelheid geld kunnen verdienen die nodig is voor het gewenste consumptiepatroon en de daarbij behorende status. Dit leidt uiteindelijk tot onbevredigend werk met alle persoonlijke en maatschappelijke gevolgen van dien. Een geld- en consumptie gerichte economie bevordert niet de vrijheid, integendeel, ze maakt mensen tot slaven van het op winst gericht consumptiesysteem.

Door de geniepig aangejaagde en op winst gerichte groei van de consumptie zijn er steeds meer grondstoffen nodig die voor het grootste gedeelte niet onbeperkt voorradig zijn en vaak onder slechte arbeidsomstandigheden worden gewonnen in ontwikkelingslanden die er zelf maar weinig profijt van hebben. Als alle mensen op deze aarde zouden leven zoals de gemiddelde Nederlander, zouden we 3,5 aarden nodig hebben om in die behoeften te voorzien.

Het neoliberalistische kapitalisme had bij haar ontstaan onder andere als doel om monopolievorming te voorkomen omdat die concurrentie ondermijnt. En concurrentie was volgens haar aanhangers nodig om ondernemingen te dwingen om zo goedkoop mogelijke te produceren en producten en diensten van hoge kwaliteit op de markt te brengen.

We moeten constateren dat dat niet is gelukt. Door fusies en het opkopen van concurrenten zijn er steeds meer grote multinationals ontstaan die de markt beheersen, naar believen een thuishaven zoeken die belastingtechnisch het beste uitpakt en die een enorme politieke macht hebben omdat ze niet alleen een uiterst belangrijke rol spelen in de economie maar ook in de politiek omdat die de zorg voor welvaart tot haar hoogste doel heeft verheven en vergeet dat welzijn meer is dan alleen maar welvaart.

Naast multinationals die enorme veel geld besteden aan het bewerken van de politiek om hun eigen belangen veilig te stellen met als chantagemiddel ‘werkgelegenheid’, zien we techbedrijven als Google en Microsoft die een bijna oncontroleerbare macht hebben op het terrein van de sociale media, mensen verslaaft maken aan hun verdienmodel en ruimte geven aan misinformatie en bedreigingen, wat de samenhang in de samenleving ondermijnt. Is dat de vrijheid die het liberalisme meende na te streven?

Ook is er een enorm netwerk ontstaan van handelaren en tussenpersonen die geen enkele waarde toevoegen aan producten maar enorme winsten maken door spullen zo goedkoop mogelijk in te kopen, vaak door afpersing, om ze vervolgens met veel winst weer door te verkopen. Ruwe olie verwisselt vaak wel 2 tot 3 maal van eigenaar tijdens het transport naar de uiteindelijke bestemming. In de haven van Antwerpen ligt de grootste voorraad koffie van de wereld als speculatiewaar van beleggers. Door weinig koffie op de markt te brengen, ontstaat er schaarste en bij schaarste kunnen hoge prijzen worden gevraagd. Hetzelfde geldt voor de meeste grondstoffen en basisproducten. Door deze handelswijzen worden producten voor de consument onnodig duur.

En dan hebben we nog de enorme groep van investeerders en beleggers die invloed uitoefen op ons reilen en zeilen. Omdat het gros van de investeringen wordt gedaan uit winstoogmerk, zal door investeerders doorgaans vooral worden aangedrongen op het maken van zoveel mogelijk winst en zal er doorgaans weinig of geen aandacht zijn voor de maatschappelijke aspecten, zoals werkgelegenheid, redelijke salarissen, werkomstandigheden en sociale voorzieningen voor werknemers en de invloed van de ondernemingsprocessen op het milieu.

Met het ontstaan en in stand houden van de huidige neoliberale kapitalistische economie hebben we een onverzadigbaar monster gecreëerd dat vele slachtoffers maakt en persoonlijke en maatschappelijke crisissen veroorzaakt. Daarom schreef ik onlangs een boekje met als titel: Kapitalisme: de weg naar de ondergang.

December 2023.

Over hebzucht.

Hebzucht kunnen we omschrijven als de drang naar altijd meer en nooit genoeg, zoals we dat al eeuwenlang zien in het hebzuchtig vergaren van rijkdom, die de Duitse filosoof Schopenhauer karakteriseerde als:

‘Rijkdom is als zeewater, hoe meer je ervan drinkt, hoe meer dorst je krijgt.’

Trainer/coach Jan Stevens vindt niet dat hebzucht een relatie heeft met onze persoonlijke behoeften, maar een overmatige vervulling is van onze genotzucht.

Een behoefte is datgene wat we nodig hebben om te kunnen leven en waarin we dus moeten voldoen. Hebzucht is het voorzien in een behoefte die we niet nodig hebben en waarvan we menen dat we niet de zonder kunnen. Hebzucht heeft dus niets te maken met het vervullen van onze behoeften. Hebzucht voorziet in het bevredigen van onze lusten, van onze genotzucht.

Het feit dat hebzucht wordt gekenmerkt door een gevoel van ‘nooit genoeg’, betekent dat hebzucht niet gelukkig maakt, zoals Scrooge in het kerstverhaal van Dickens. Uit onderzoek blijkt dan ook dat hebzuchtige mensen meer gevoelens van eenzaamheid ervaren, zich vaker ongelukkig voelen en kortere relaties hebben omdat ze onaardig gevonden worden. Ook schrijven mensen ‘het succes’ dat ze hebben met hun hebzuchtig gedrag doorgaans toe aan hun eigen prestaties en vergeten dat ze ‘het succes’ vaak in hoge mate te danken hebben aan gunstige omstandigheden, relaties en immoreel handelen.

Hebzucht heeft niet alleen een negatieve invloed op het leven van hebzuchtige mensen maar ook op dat van de maatschappij. Uit onderzoek blijkt een relatie tussen hebzucht en corruptie en andere vormen van immoreel gedrag.

Hebzucht is een verslaving en heeft net als elke verslaving doorgaans een dieper liggende oorzaak waarvan we ons doorgaans niet bewust zijn, zoals:

• Een groot gevoel van ontevredenheid over onszelf, over wat we presteren of bereikt hebben en waarbij hebzucht als compensatie fungeert. Volgens psycholoog Michael Selzer is hebzucht een verslaving aan wat we onszelf niet kunnen geven: waardering, een gevoel van succes, liefde.
• Uit onderzoek blijkt dat wie in rijkdom opgroeit, later de kans loopt hebzuchtig te worden. Waarschijnlijk komt het doordat die mensen in hun jeugd gewend raken aan een luxe levensstijl en het gemak daarvan. Kinderen die voortdurend alles krijgen wat ze willen, worden later hebzuchtige mensen.
• Een gebrek aan zingeving, aan verbondenheid, aan schoonheid, aan stilte en alleen zijn waarin we bij onszelf kunnen komen, bij onze dromen en passies. Als we deze zaken missen, zoeken we iets waarmee we die leegte kunnen vullen. Maar die leegte is niet te vullen met surrogaten. We kunnen ons helaas of gelukkig niet voor de gek houden, onszelf misleiden.

De Duitse monnik Anselm Grün schrijft in zijn boek ‘Over hebzucht en begeerte’:

‘Verlangen naar bezit is eigenlijk een verlangen naar rust. Maar de paradox is dat we juist geen rust vinden omdat we bezeten worden door de begeerte naar meer.’

Volgens Grün komt onze hebzucht voort uit het feit dat we vergeten om in het nu te leven. We vergeten om te genieten van alles wat we al wél hebben en daar voldoening uit te halen, in plaats van onze voldoening steeds te zoeken in de toekomst.

Onze gedachten gaan constant uit naar de volgende gebeurtenis in de hoop dat die ons gelukkig maakt, zoals we het hoofdgerecht niet echt proeven en ervan genieten, omdat we alweer uitkijken naar het toetje. We zoeken geluk buiten onszelf, buiten het moment, in de toekomst. We verwachten dat nieuwe iPhone ons geluk brengt of het komende weekend en vakantie. Maar geluk zit en kunnen we alleen vinden in onszelf, in het realiseren van onze diepste dromen, in dat wat er in ons sluimert om te groeien.

De Griekse filosoof Plato zei al voor onze jaartelling:

‘Wie rijk wil zijn, moet niet zijn vermogen vermeerderen, maar zijn hebzucht verminderen.’

En Indiase jurist en politicus Mahatma Gandhi zei:

‘De aarde biedt voldoende om ieders behoeften te bevredigen, maar niet ieders hebzucht.’

Uit het bovenstaande blijkt wat er mis is met hebzucht. Ze gaat namelijk niet alleen ten koste van onszelf maar ook van anderen omdat ze ook vaak gericht is om onszelf te bevoordelen, onszelf te profileren, ons op een hoger platform te plaatsen dan anderen, om anderen te laten zien hoe succesvol we zijn en onszelf te laten geloven dat we toch iets bereikt hebben. In feite is hebzucht een vorm van dominantie om onszelf niet open in de ogen te durven kijken en te onderzoeken wat er eigenlijk aan de hand is, waarom we zo denken en handelen.

In het boek ‘Kapitalisme: de weg naar de ondergang’ heb ik hebzucht als een van de oorzaken betiteld van het falen van het huidige kapitalistische systeem en van de huidige wereldcrisissen. Hebzucht is een persoonlijke en maatschappelijke verslaving en dat betekent dat het moeilijk is om er vanaf te komen en een drastisch afkicken noodzakelijk maakt. De strijd tegen hebzucht is dan ook een strijd tegen een persoonlijke en maatschappelijke verslaving.

November 2023.

Over  nieuws.

Vóór de komst van boeken, kranten, radio, televisie en internet, kwam allerlei nieuws traag en maar beperkt tot ons. In de huidige samenleving worden we de hele dag via allerlei media overspoeld met nieuws uit alle hoeken van de wereld.

De Israëlische historicus Yuval Noah Harari onderkent 4 basisfuncties van nieuws.

De eerste functie is het waarschuwen voor gevaren. Door gevaren te signaleren weet de mens zich staande te houden te midden van allerlei gevaren. Waren dat in het begin de gevaren van roofdieren en natuurkrachten, nu zijn daar onder andere waarschuwingen voor oorlogen, inflatie, oplichters en klimaatveranderingen bijgekomen.

De tweede functie van nieuws is het verspreiden van al dan niet geverifieerde roddels over wie wat doet, wie corrupt is, wie wel of niet is te vertrouwen of wie het gemunt heeft op welke positie. Roddelen is volgens Harari in essentie praten over sociaal onacceptabel gedrag van anderen, om zo ‘de eigen groep’ moreel zuiver te houden.

De derde functie van nieuws is die van fictievorming: geen sprookjes of fantasieën, maar gedachteconstructies die bestaan omdat we erin geloven. Geld, landen, economie, politiek, de beurs, volksvertegenwoordiging en groei zijn door mensen bedacht. We kennen geld een bepaalde waarde en functie toe en daarom bestaat het voor ons. Al deze ficties zijn ontstaan en blijven bestaan door verhalen die dingen en processen een bepaalde waarde en functie geven. Door onze ficties, geaccepteerde gedachteconstructies, kunnen we samenwerken.

Omdat nieuws een geprofessionaliseerde industrie van gevarensignalering, roddel en fictie is geworden, heeft deze een enorme invloed op de manier waarop we de maatschappij ervaren, op onze overtuigingen. En onze overtuigingen vormen onze waarden, die op hun beurt onze daden en toekomst bepalen.

Omdat nieuws gevaren signaleert, groepsvorming stimuleert en ficties creëert waardoor we kunnen samenwerken, zouden we mogen verwachten dat de huidige nieuwsvoorziening ons een gevoel van veiligheid, samenhorigheid en gemeenschap geeft. Dat blijkt niet het geval te zijn. Integendeel, het zaait eerder angst, verdeeldheid en disoriëntatie. Hiervoor zijn een aantal oorzaken aan te geven.

Een van de oorzaken is de hoeveelheid nieuws dat dagelijks over ons wordt uitgestort en dat gaat over gevaren van heinde en verre die ons nooit zullen bereiken, en over roddels over mensen met wie we nooit te maken zullen krijgen, waardoor nieuws tot een oververhit alarmsysteem is verworden dat onophoudelijk moord, brand, leugenaar en oplichter roept en zo de meest schadelijke ficties van deze tijd in stand houdt, namelijk dat de meeste mensen niet zijn te vertrouwen en de meeste dingen verkeerd zullen aflopen.

Deze ficties worden versterkt door het gegeven dat het brengen van nieuws in hoge mate een verdienmodel is geworden om door zo veel mogelijke aandacht zo zoveel mogelijk advertenties te verkopen. Daarom wordt alleen dat nieuws gebracht dat mensen willen horen en dat is nieuws over rellen, ongelukken, leugens, crisissen, complottheorieën en schandalen, wat ons pessimisme aanwakkert, ons cynisme vergroot en het vertrouwen in mensen en instituties steeds verder ondermijnt. Zoals de geestelijken vroeger verlossing predikte, zo prediken nieuwsmedia nu pessimisme, angst en wantrouwen.

Natuurlijk zijn de nieuwsmedia niet volledig de oorzaak van alle wantrouwen en polarisatie. Ook zaken als de toeslagaffaire en de gaswinning in Groningen dragen eraan bij. Nieuwsmedia weerspiegelen en vormen onze maatschappelijke gemoedstoestand.

Een andere negatieve rol speelt het gegeven dat nieuws dat om aandacht vraagt, kort en krachtig moet zijn. Hoe genuanceerder en met achtergronden gebracht, hoe minder verontwaardiging een nieuwsitem oproept en hoe minder aandacht het genereert. Nieuws moet in berichten van een paar honderd woorden passen of in tv-items van een paar minuten, wat nauwelijks ruimte biedt voor complexiteit, voor de grotere verbanden tussen gebeurtenissen. Het richt zich vooral op gebeurtenissen en gedragingen en veel minder op achterliggende oorzaken en ontwikkelingen omdat daar veel moeilijker een verhaal van is te maken, omdat dat verhaal tijd kost die zowel de nieuwsmaker als de consument niet hebben.

Door de versimpeling en de gerichtheid van het nieuws op negatieve incidenten wordt ons een werkelijkheid voorgeschoteld die een ongefundeerd en ongezond wantrouwen aanwakkert. En dit past precies in het straatje van populistische politici die, op zoek naar macht en media-aandacht, zoeken naar een bewijs dat ‘het systeem’ verrot is en dat zij, als ware vertegenwoordigers van het volk, dus wel orde op zaken moeten stellen. Nieuwsmedia zijn zo onbedoeld een voedingsbodem voor populisme.

Ziedaar de moderne nieuwsvoorziening in een notendop. Nieuws als permanente verontwaardiging zonder richtingsgevoel: alles een schande vinden, maar nergens een samenhang in zien, waardoor het bijvoorbeeld kon gebeuren dat Kamerleden massaal te hoop liepen tegen de toeslagenaffaire, maar vergaten dat zij zelf daar de basis voor hadden gelegd door na de Bulgarenfraudeaffaire te pleiten voor een streng fraudebeleid.

Een democratie is precies zo sterk als het vertrouwen dat burgers in haar hebben. Verdwijnt dat vertrouwen dan wint het verlangen naar een beter verleden dat nooit heeft bestaan, en verdwijnt een verbindende waarheid en dus de maatschappij.

Bron: Rob Wijnberg, Voor ieder wat waars, Hoofdstuk 6: De mediatesring van waarheid.

Mei 2024.